Historia i geografia

POŁOŻENIE
Każdy, kto miał kiedykolwiek okazję zawitać w Zakopanem, przejeżdżał niewątpliwie przez Mogilany. To tu, ze szczytu Mogilańskiej Góry, zaledwie 5 km od granic Krakowa, podziwiać można wspaniała panoramę polskich gór (od Masywu Babiej Góry poprzez Beskid Wyspowy, Gorce, Tatry, aż po Beskid Sądecki). A gdy już nasycimy wzrok widokiem szczytów, grzbietów i pasm górskich, wystarczy tylko się odwrócić, aby naszym oczom ukazała się malownicza panorama Krakowa. To właśnie szczególne położenie stanowiło od dawna atut Mogilan.

„Piękne Mogilany, gmina niepoślednia / Bo leży przy szlaku z Krakowa do Wiednia” – sąsiedztwo i uwarunkowanie komunikacyjne Gminy Mogilany widać od pierwszych słów jej hymnu. Jest ona położona na południe od Krakowa, około 15 kilometrów od jego centrum. W uproszczeniu: od północy graniczy ze stolicą Małopolski (a ściślej z jej Dzielnicą X – Swoszowice), od zachodu z gminą Skawina, od południa z gminą Myślenice, natomiast od wschodu z gminą Świątniki Górne. Razem z 16 innymi gminami, tworzy powiat krakowski z siedzibą w Krakowie, mimo że samo miasto nie wchodzi w jego skład. Kraków jest z kolei głównym miejscem nauki, pracy i rekreacji dla mieszkańców gminy, co w dużej mierze definiuje charakter jednostki jako podmiejskiej „sypialni” dla osób, które codziennie dojeżdżają do pracy czy szkół,. W gminie zanika rolnictwo, jest w niej też coraz mniej zabudowy zagrodowej. Wynika to ze wsparcia na rzecz budowy domów jednorodzinnych oraz zabudowy szeregowej. Warto zauważyć, że gmina Mogilany – poza Krakowem – bezpośrednio sąsiaduje z dwoma innymi miastami (Skawiną oraz Świątnikami Górnymi), niewielka odległość dzieli ją też od Myślenic oddalonych od centrum Mogilan o około 15 kilometrów.

Gmina Mogilany zajmuje powierzchnię 44 km2, stanowiąc nieco ponad 3,5% powierzchni całego powiatu krakowskiego. Jest to jedna z najmniejszych jednostek w tym powiecie – znacząco mniejszy obszar zajmuje jedynie gmina Świątniki Górne (20 km2), a porównywalny gminy Wielka Wieś (48 km2) i Zielonki (49 km2). Opisywaną jednostkę tworzy 10 sołectw: Brzyczyna, Buków, Chorowice, Gaj, Konary, Kulerzów, Libertów, Lusina, Włosań i Mogilany. To właśnie w Mogilanach, największych pod
względem liczby ludności, znajduje się siedziba władz gminy.

Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski autorstwa J. Kondrackiego, zaktualizowanej w 2018 roku, gmina Mogilany położona jest na obszarze dwóch mezoregionów: Podgórza Krakowskiego (północne rubieże gminy, skraj wsi Brzyczyna, Chorowice, Libertów i Lusina) oraz Pogórza Wielickiego (pozostały obszar). Obydwie zaliczane są do prowincji Karpat Zachodnich z Podkarpaciem Zachodnim i Północnym. Krajobraz jest dość urozmaicony, z licznymi spłaszczonymi garbami sięgającymi
wysokością zwykle do 400 m. n.p.m. i przedzielającymi je dolinami potoków i mniejszych rzek. Nie występują większe kompleksy leśne z wyjątkiem lasu Bronaczowa, położonego na styku gmin Mogilany, Myślenice i Skawina. Rzeźba terenu posiada dużą atrakcyjność widokową, ale bywa przy tym powodem wielu uciążliwości związanych z osuwiskami, podjazdami o utrudnionej przejezdności w okresie zimowym czy dodatkowymi kosztami rozbudowy infrastruktury sieciowej, wynikającymi z różnic w wysokości względnej.

Na północnym stoku mogilańskiego wzgórza znajduje się ponadto rezerwat, jeden z nielicznych na Pogórzu Wielickim. Jest to istniejący od 1969 roku rezerwat florystyczny Cieszynianka. Zawdzięcza on swą nazwę cieszyniance wiosennej, rzadkiej roślinie, którą można w nim spotkać i która kwitnie na wiosnę, już w pierwszych dniach kwietnia. To właśnie tu, w młodym, bukowo-brzozowym lesie, poza zaledwie kilkoma innymi stanowiskami w kraju można podziwiać jej drobne, blade kwiaty.

HISTORIA
Do końca XII wieku stacjonowała tu straż królewska, tędy wiódł trakt na Węgry i dalej na południe Europy, właśnie to miejsce możni wybierali na swoje siedziby. Mogilany i dobra je otaczające zaliczane były do włości wielkopańskich i jako takie stanowiły cenną darowiznę albo też kartę przetargową w rozgrywkach majątkowych. Przez wieki ukuło się nawet powiedzenie: „Kto ma ChrobieI, Mogilany ten się liczy między pany". Kolejni właściciele w mniejszym lub w większym stopniu przyczyniali się do rozwoju tej miejscowości, zanim jednak przeszły one w ręce prywatne, stanowiły przede wszystkim cenną zdobycz dóbr królewskich i książęcych. W 1199 r. wieś przeszła w ręce prywatne, zmieniając przez kolejne dziesięciolecia swoich właścicieli
Przez ponad 300 lat (1243-1560) Mogilany podlegały zakonowi Cystersów. To im Mogilanie zawdzięczają pierwszy drewniany kościół oraz powołanie samodzielnej parafii. Kościół ten służył wiernym do początku XVII wieku, kiedy to Mikołaj Borek, ówczesny pan na Mogilanach, wystawił kościół z cegły. Budynek ten po rozbudowie (1929) i późniejszej przebudowie (1975) uzyskał obecny wygląd. Skarbem tej świątyni jest późnobarokowy ołtarz w kształcie serca, będący unikatem na skalę europejską.  
W 1560 r. właścicielem majątku zostaje kasztelan krakowski Wawrzyniec Spytko Jordan herbu Trzy Trąby. Zamożny, wpływowy, dobrze widziany na królewskim dworze, miał swoje ambicje, które z powodzeniem realizował. Nabywszy Mogilany, Jordan przeznaczył je na swą siedzibę, porzucając dawniejsze rezydencje – zamek w Melszynie i dwór wójtowski w Myślenicach. Zafascynowany pięknem otoczenia i rozległymi panoramami na Tatry i Kraków wybudował w Mogilanach rezydencję posadowioną na sztucznie wzniesionym tarasie, z którego widok był jeszcze efektowniejszy. Pałac w Mogilanach wzniesiony w latach 1560-1567 łączył w sobie cechy modnej wówczas podmiejskiej willi w typie włoskim, z typowo polskim budulcem, jakim było drewno. W kształcie zapamiętanym przez świadków dwór mogilański nie różnił się szczególnie od innych tego typu rezydencji rozsianych po Rzeczypospolitej. Tym, co go wyróżniało był, i do tej pory pozostaje, wspaniały ogród. Nie wiadomo, kto był jego projektantem, chociaż niektórzy badacze wskazywali na włoskiego architekta i dekoratora Bartolomeo Ridolfiego z Werony, zięcia i współpracownika słynnego architekta, Giovaniego Marii Falconetta. Był to ogród geometryczny, kwaterowy, którego opis z 1567 r. zachował się za sprawą przebywającego tu Mikołaja Reja. Spytek Jordan Był miłośnikiem sztuki, znanym w kraju i za granicą. Chętnie otaczał się ludźmi kultury. W Mogilanach stworzył w Mogilanach coś w rodzaju bractwa artystycznego. Oprócz Mikołaja Reja, w pałacu przebywało wielu artystów, pisarzy i uczonych, wśród nich np. ks. Stanisław Orzechowski. Działała tu także założona w oficynie drukarnia, w której m.in. wydano znane dzieło Reja „Żywot człowieka poczciwego”.
Zespół założony przez Wawrzyńca Spytka Jordana po 1560 r. położony jest na kulminacji wzgórza i składa się z dworu i otaczającego go parku. Dzisiejszy budynek powstał prawdopodobnie obok niezachowanej rezydencji Jordana. Wskazuje na to jego asymetryczne położenie względem ogrodu. Współczesny dwór jest budowlą klasycystyczną, założoną na planie prostokąta, przykrytą stromym, dwuspadowym dachem mansardowym z lukarnami doświetlającymi użytkowe poddasze. Elewacje frontowa (północna) i ogrodowa (południowa) ozdobione osiowo umieszczonymi ryzalitami o arkadach filarowych zwieńczonych trójkątnymi przyczółkami. Od wschodu niewielki taras i schody prowadzące do niego od północy i południa. Taras oraz schody od wschodu zakończone kamienną balustradą z tralkami, od zachodu dobudowana piętrowa oficyna kryta „łamanym” dachem. Starsza część dworu kryta blachą na rąbek stojący, dobudowana później oficyna dachówką karpiówka w kolorze ceglastym. Dwór jest podpiwniczony. W południowej części parku z której rozpościera się doskonały widok na panoramę Tatr taras zakończony kamienną balustradą ogrodową z tralkami i 2 puttami, być może proweniencji z czasów i materiałów zastosowanych w pierwotnym pałacu mogilańskim rozebranym w XVIII w. (analogiczne motywy i figury na wschodnim tarasie dworu).

Po śmierci w 1568 r. Spytka Jordana, dobra mogilańskie stały się własnością wdowy po nim, Anny z Sieniawskich. Później drogą koligacji rodzinnych przechodziły wielokrotnie z rąk do rąk – coraz bardziej zaniedbane. W 1. połowie XVII w. prawdopodobnie nastąpiła modernizacja założenia architektonicznego i ogrodowego. Za inicjatora tych zmian uznaje się Michała Jordana, późniejszego wojewodę bracławskiego. Powstał budynek usytuowany symetrycznie na osi geometrycznego ogrodu ozdobnego, prawdopodobnie ramowanego szpalerami lub bindażami grabowymi. W tym okresie uformowano rodzaj sztucznej szkarpy terenowej w rejonie spadku zmniejszającej stromiznę środkowej części ogrodu. Pierwsza pośrednia wzmianka o alejach grabowych pochodzi z 2. połowy XVIII w., a bezpośrednia dopiero z 1851 r. W 1761 r. zadłużone dobra mogilańskie zostały oddane w zarząd wierzycielom, z których największe zastawy mieli Lubomirscy. W 1764 r. wymusili oni na ówczesnym właścicielu, Stefanie Jordanie, ostateczną sprzedaż zdewastowanego majątku księciu Józefowi Massalskiemu. Później wraz z ręką córki Massalskich, Heleny, księżniczki Sydonii de Ligne dobra przechodzą w posiadanie Franciszka Potockiego. W 2. połowie XVIII w. nastąpiła rozbudowa położonego na osi ozdobnego założenia architektonicznego o dwa aneksy boczne. W tym czasie nastąpiła zapewne częściowa zmiana w zabudowie folwarcznej z drewnianej na murowaną. W 1802 r. Mogilany, wraz z Głogoczowem i Kuleszowem kupuje łowczy sanocki Józef (I) Konopka, który przy wykorzystaniu piwnic starszego budynku (prawdopodobnie gospodarczego) wznosi nowy dwór, stanowiący trzon budynku istniejącego do dzisiaj. Dwór ok. 1830 r. przebudowany wg planów Juszczkiewicza to budynek późnoklasycystyczny, murowany, prostokątny, z portykami arkadowymi od zajazdu i od ogrodu, zwieńczonymi trójkątnym przyczółkiem. Dalsza rozbudowa siedziby o część północną nastąpiła na początku XX w. W 1885 r. Mogilany odziedziczył Stanisław Konopka. W okresie międzywojennym prowadził on w Mogilanach wzorcowe gospodarstwo rolne, będące miejscem praktyk dla studentów Akademii Rolniczej. W początkach XX w. nastąpiła również dalsza rozbudowa części parkowej posiadłości. Stanisław Konopka zasadził grupę świerków zamykających częściowo od północy (wraz z dworem i odcinkiem szpaleru) ogród włoski. Został on ostatecznie zmieniony w ogród wypoczynkowo-dekoracyjny. Byś może przy tej samej okazji brzegi kwater zostały obsadzone strzyżonym bukszpanem. W okresie II wojny światowej spłonął dach mogilańskiego dworu – wiążące się z tym prace remontowe i adaptacyjne wykonali je jeszcze Konopkowie, ale już w 1945 r. majątek został upaństwowiony. Na przełomie 1967 i 1968 r. Dwór w Mogilanach przeszedł na własność Polskiej Akademii Nauk. Po przeprowadzeniu generalnego remontu utworzono tutaj Dom Pracy Twórczej.
Dwór i otaczający go park obecnie należą do skarbu państwa (trwa postępowanie spadkowe) i zostają użyczone gminie na kilkuletnie okresy.
Wykorzystano opracowanie:
Grzegorz Młynarczyk, OT NID w Krakowie – Muzeum – Nadwiślański Park Etnograficzny
w Wygiełzowie i Zamek Lipowiec
Bibliografia:
Dvorak M., Dwory, zamki, pałace, Kraków 2005.
Galarowski T., Mogilany, zarys monograficzny, Kraków 1976..
Nowina Konopka J., Wieś Mogilany. Monografia. Kraków 1885.
Sternalski J., Mogilany dawniej i dziś, Mogilany: TPM, Kraków: MBP, 1986 (Kroniki Mogilańskie 1).

MOGILANY DZISIAJ
Dzisiejsze Mogilany liczą ok. 2,5 tys. mieszkańców i stanowią centrum administracyjno-kulturalne gminy Mogilany, która liczy 10 sołectw i którą zamieszkuje łącznie ponad 14 tys. osób. Większość mieszkańców pracuje w pobliskim Krakowie, pozostali natomiast trudnią się rzemiosłem i drobnymi usługami. Więcej o miejscowościach w folderze Sołectwa.